વિદ્યા વિનયેન શોભતે

આ ત્યારની વાત છે જયારે આપણા દેશમાં અંગ્રેજી હુકુમતના ડંકા વાગતા હતા. અને પાછું આ એ શહેરની વાત છે જે વસ્તીની દ્રષ્ટિએ ભારત દેશમાં પ્રથમ સ્થાન ભોગવે છે. અને બીજી એક રીતે કહું તો આ એ વ્યકતિની વાત છે જે આ શહેરની ત્યારની હાઇકોર્ટના વડા ન્યાયાધીશ હતા અને સાથે સાથે ત્યાંના વિશ્વવિદ્યાલયના ઉપકુલપતિ પણ હતા.

નોંધી રાખવા જેવી એક વાત છે કે, એ જમાનામાં એવો હોદ્દો અંગ્રેજ સિવાય બીજા કોઈને જવલ્લે જ મળતો. અને એવા ગણ્યાગાંઠ્યા ભાગ્યશાળી જીવોમાંના આ ભાઈ એક હતા. એ પણ ભૂલવા જેવી વાત નથી, કે આજના જેવી લાગવગશાહીને ત્યાં જરાય સ્થાન નહોતું. કેવળ લાયકાતને જ લક્ષમાં લેવાતી હતી.

સવારના અગિયાર વાગ્યાનો સુમાર હતો. કલકત્તાની હાઇકોર્ટનો એક ભવ્ય ખંડ હતો. વાદી, પ્રતિવાદી, વકીલો તથા પ્રેક્ષકોથી આખોય હોલ ચિક્કાર ભરાઈ ગયો હતો. અગત્યનો કેસ આજે ચાલવાનો હતો. આપણે જે ઉપર વાત  કરી એ ન્યાયાધીશ પણ સમયસર આવીને આસનપર બિરાજ્યા હતા.

વકીલ મહાશય ટેબલ પર હાથ ઠોકીઠોકીને પોતાની વાત ન્યાયાધીશના મગજમાં ઠસાવવા જોરદાર પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા. પોતાના પેટનું પાણીય ન હાલતું હોય એવી અદાથી સૌ ઠંડે કલેજે, ન્યાયાધીશ મહાશય મુદ્દાઓની નોંધ લઇ રહ્યા હતા. 

ત્યાં જ એક નવાઈની વાત બની. 

ટાંકણી પડે તો પણ અવાજ થાય એવી નીરવ શાંતિનો અચાનક ભંગ થયો. વધુ તપાસ કરતા માલુમ થયું કે, ખંડના પ્રવેષદ્વાર આગળ કો'ક ડોસી આવી ચડી હતી. તેનો પહેરવેશ અને દેખાવ નવાઈ પમાડે તેવો હતો. વાત એમ હતી કે આ ડોસીમાં ગંગાજીમાં સ્નાન કરીને સીધા અહીં આવ્યા હતા. કપડાં પણ ભીના જ હતા!!

બોલવાચાળવાની રીતભાત પણ સૌ ગાંડીઘેલી હતી. આવીને તેમણે દ્વારપાલને કહ્યું, "મારે સાહેબને મળવું છે!" દ્વારપાલને થયું કે આ ડોસીની ડાગળી ચસ્કી ગઈ લાગે છે. એટલે તેણે પ્રથમ તો એને કોઈ જ દાદ ન આપી. પરંતુ ડોસીમાં એમ કંઈ પાછા જાય એવા નહોતા!

એમણે આજે અને અત્યારે જ સાહેબને મળવાની હાથ પકડી! એમાં ને એમાં, બંનેની રક્ઝક ધાર્યા કરતા વધુ ઉગ્ર અને લાંબી ચાલી.ડોસી અંદર જવા માથે અને પેલો બહાર ધકેલે.

પરિણામ એ આવ્યું કે બધાનું ધ્યાન પણ ત્યાં દોરાયું. આથી સ્વાભાવિક રીતે જ, ન્યાયાધીશનુ ધ્યાન પણ ત્યાં ખેંચાયું।

ન્યાયાધીશે તપાસ કરાવી ત્યારે વાતનો ખરો મુદ્દો જાણવા મળ્યો. તેઓ હોંશિયાર હતા અને સાથે સાથે એટલા જ સરળ પણ! તેમણે અનુમાન કર્યું કે વાતમાં કંઈક તો રહસ્ય લાગે છે. એટલે, ખુરશી પરથી ઉભા થઈને તેઓ જાતે બહાર આવ્યા.

"સાહેબ"ને જોતા જ અન્ય કર્મચારીઓ, દરવાન અને દ્વારપાલે સલામ ભરી રસ્તો કરી આપ્યો. પણ ત્યાં જ સુણ આશ્ચર્યની અવધિ આવી પહોંચી!! 

ન્યાયાધીશ જેવા ન્યાયાધીશ તદ્દન અભણ અને અવિવેકી ડોસીના પગમાં પડી ગયા. ન્યાયાધીશને પગ પાસેથી ઉઠાડી, છાતી સરસો ચાંપી, માથે મીઠો હાથ મૂકી, ડોશીમાએ ઓવારણાં લીધા અને કહ્યું, "સો વરસનો થાજે, દીકરા!" હર્ષાવેશમાં બીજું કંશુ તેઓ બોલી શક્યા નહીં. જે કંઈ કહેવા જેવું હતું તે બધું જે એમના સજળ નયનો અને અશ્રુધારાઓ બોલી રહી હતી. જીભને બદલે હૃદય બોલી રહ્યું હતું.

સૌના કુતૂહલનો પાર  ન રહ્યો. સૌનાં  મનમાં પ્રશ્ન થયો કે, ખુદ સરકારને પણ નમતું ન જોખનાર આ "સાહેબ" આ ગાંડીઘેલી ડોસીના પગમાં કેમ પડ્યા?

નિકટના બે-ત્રણ મિત્રોએ તો સાહેબને સીધો જ આ પ્રશ્ન પૂછી જ નાખ્યો!

સાહેબે ગદગદ કંઠે ખુબખુબ કૃતજ્ઞભાવે કહ્યું, "ભાઈઓ, આ માજી અમારે ત્યાં આયા તરીકે કામ કરતા હતા. પરંતુ તેમની મારા પ્રત્યેની એટલી મમતા હતી કે અમે તેમને કુટુંબના વડીલ સભ્ય તરીકે જ ગણતા! તેમના વિના મને અને મારા વિના એમને ચેન પડતું નહિ. દૂધ પાઈને એમણે જ મને નાનાથી મોટો કર્યો છે. એમાં ખોળામાં હું મન મૂકીને ખેલ્યો છું. ઘણા વર્ષોથી તે વતનમાં ગયા હતા. આજે તેમના દર્શન કરીને કૃતાર્થ થયો. આજે હું આ સ્થાન શોભાવી રહ્યો છું એ પણ તેમના સંસ્કારનો જ પ્રતાપ છે. એમાં જેટલા ગુણ ગાઉ તેટલા ઓછા છે!"

એટલું કહીને તેમણે કેસ મુલ્તવી રાખ્યો અને ડોસીમાને ઘેર તેડી ગયા. એક સામાન્ય આયામ પણ માતૃભાવના કરી બહુમાન કારના આ વ્યક્તિ, પોતાની સગી માતાનું કેટલું સન્માન કરતા હશે એની કલ્પના આ પ્રસંગ પરથી આવી શકે છે. 

"વિદ્યા વિનયેન શોભતે" એ આનું જ નામ!

આ મહાપુરુષનું નામ હતું "સર  ગુરુદાસ બંદોપાધ્યાય"  અને કલકત્તા નગરીની આ ગાથા છે.

-- ડો. કાર્તિક શાહ